ΘΕΟΓΟΝΙΑ ΕΜΠΕΔΟΚΛΗ ΠΟΥ ΜΙΛΑΕΙ ΓΙΑ ΤΑ ΤΕΣΣΕΡΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΑΛΙ

Εμπεδοκλής

Κοσμολογία

Στη Σικελία του πρώτου μισού του 5ου αιώνα, οι κοινωνικές εντάσεις και η απειλή της Καρχηδόνας είχαν διαμορφώσει μια κατάσταση βίαιων εσωτερικών και εξωτερικών συγκρούσεων και έντονης κοινωνικής αστάθειας στην οποία η ανάγκη ασφάλειας και η νοσταλγία ενός πιο ειρηνικού και πιο δίκαιου παρελθόντος γίνονταν με ευκολία επιθυμία για μια συνολική ανακαίνιση του κόσμου. Ο Εμπεδοκλής γεννημένος στον Ακράγαντα της Σικελίας, επικεφαλής του δημοκρατικού κόμματος του Ακράγαντα υπήρξε ως ένα βαθμό εκφραστής αυτών των αναγκών.

Στη φιλοσοφία του πλάι σε μιαν ισχυρή απαίτηση για πλήρη αιτιολόγηση της πραγματικότητας της ζωής, της φύσης, της ύλης, η οποία ερχόταν σε αντίθεση με την αριστοκρατική άρνηση μιας τέτοιας δυνατότητας, σημαντική θέση κατέχουν διάφορα θέματα ηθικής, ψυχολογικής και θρησκευτικής τάξης, ένα έντονο βίωμα της δυστυχίας και της αδικίας που επικρατούν σε αυτόν τον κόσμο και η ισχυρή επιθυμία επιστροφής σε μια εποχή ειρήνης και αρμονίας.

Σύμφωνα με τον Εμπεδοκλή στην αρχή όλης της φυσικής πραγματικότητας, βρίσκονται, τέσσερα υλικά «ριζώματα», από τα οποία παράγεται η πραγματικότητα όπως ακριβώς ένα φυτό από τις ρίζες του: το νερό, ο αέρας, η γη και η φωτιά. Κάθε αντικείμενο του κόσμου μας προέρχεται από τη σύνθεση αυτών των στοιχείων και κάθε διαφορά πηγάζει από τους απεριόριστους συνδυασμούς αυτών των στοιχείων, από τους οποίους εξαρτάται η επικράτηση πότε της μιας και πότε της άλλης ποιότητας. Τα στοιχεία αυτά είναι αιώνια, απολύτως ίδια με τον εαυτό τους και αμετάβλητα. Όπως η ρίζα ενός φυτού επιτρέπει και υπηρετεί την ανάπτυξη του φυτού χωρίς να χάνει τη δική της υπόσταση, έτσι και τα «ριζώματα» είναι δυναμικά στοιχεία που αναμειγνύονται και διαπλέκονται, δημιουργούν τα όντα και καθορίζουν τις κοσμικές μεταβολές, χωρίς όμως να χάνουν την ταυτότητά τους. Αν και διαιρετά, κάθε μόριό τους διατηρεί πάντοτε τις ίδιες ποιότητες του στοιχείου στο οποίο ανήκει: θερμότητα, ελαφρότητα και ανωφέρεια για τη φωτιά, βαρύτητα, στερεότητα και ψυχρότητα για τη γη κ.ο.κ.

ΘΕΟΓΟΝΙΑ ΕΜΠΕΔΟΚΛΗ

Οι σχέσεις των τεσσάρων «ριζωμάτων» διέπονται από την επίδραση δύο κοσμικών δυνάμεων που είναι επίσης αγέννητες και αιώνιες. Οι δυνάμεις αυτές είναι: η «φιλότης» (αγάπη) και το «νείκος» (μίσος), που τείνουν αντίστοιχα να συνδέουν και να αποσυνδέουν τα στοιχεία και να είναι το μεν πρώτο αρχή ενότητας και γένεσης, το δε δεύτερο χωρισμού και θανάτου. Από φυσική άποψη ιδωμένη, η σχέση αυτών των αρχών προς τα στοιχεία είναι σχέση δύναμης προς ύλη, καθώς οι αρχές δρουν ως δυνάμεις έλξης και απώθησης. Επιπλέον όμως η «φιλότης» και το «νείκος» είναι κοσμολογικές προβολές μιας σύγκρουσης που έχει, πέρα από φυσική και επιστημονική, μεγάλη κοινωνική και ηθική αξία.

Στην κοσμολογία λοιπόν του Εμπεδοκλή τα τέσσερα στοιχεία (νερό, γη, αέρας, φωτιά) και οι δύο πρωταρχικές δυνάμεις («φιλότης», «νείκος), εξηγούν από μόνα τους κάθε πτυχή των φυσικών φαινομένων και διαδικασιών. Εξηγούν μάλιστα την ιστορία του κόσμου στο σύνολό της. Ο Εμπεδοκλής περιέγραφε το κοσμικό γίγνεσθαι ως μια αιώνια και συνεχή διάνυση μιας κυκλικής πορείας χωρίς αρχή και τέλος (αντίστοιχη των δεικτών του ρολογιού). Την πορεία αυτή χαρακτηρίζουν δύο ορόσημα ο θεϊκός «σφαίρος» και η χαοτική δίνη (δίνος).

Η πλήρης επικράτηση της φιλότητας δημιουργεί μια απόλυτα αρμονική κατάσταση, την οποία ο Εμπεδοκλής περιγράφει με τη βοήθεια του τελειότερου γεωμετρικού σχήματος, της σφαίρας, παρουσιάζοντάς την ως θεϊκή μορφή. Σ΄ αυτή την κατάσταση κάθε ίχνος «νείκους» έχει εξοβελιστεί στην περιφέρεια του «σφαίρου» και τα τέσσερα «ριζώματα» βρίσκονται σε μια κατάσταση απόλυτης και ομογενούς μείξης (φάση 1). Η είσοδος του «νείκους» στο «σφαίρο» οδηγεί σε διαμάχη και σε μια διαδικασία αποσύνθεσης και διάλυσης. Με μια διαρκώς επεκτεινόμενη στροβιλική κίνηση (δίνη), τα «ριζώματα» διακρίνονται και αποχωρίζονται, ενώ τα έμβια όντα που δημιουργούνται υπόκεινται στη διαρκώς αυξανόμενη παρουσία και επιρροή του «νείκους» (φάση 2 στη φάση αυτή ανήκει και ο δικός μας παροντικός κόσμος, βαδίζοντας προς μια κατάσταση όλο και μεγαλύτερης διαμάχης και εχθρότητας). Ο «δίνος» αποτελεί τη φάση ολοκληρωτικής κυριαρχίας του «νείκους», που δημιουργεί μια κατάσταση χάους, διάλυσης και ολοκληρωτικής αποσύνθεσης (φάση 3). Τελικά επικρατεί και πάλι η «φιλότητα» και συγκροτείται εκ νέου ο γαλήνιος «σφαίρος» (φάση 4).

Δαιμονολογία

Σε αντιστοιχία με την κυκλική πορεία του κόσμου που περιγράφεται στο Περί «Φύσεως» οι «Καθαρμοί» διηγούνται τις περιπέτειες ενός «δαίμονος»: μιας ψυχής που υπό την επίδραση του «νείκους» υποπίπτει σε κάποιο σοβαρό παράπτωμα και χάνει την αθωότητα και καθαρότητά της. Η περιπλάνηση και ενσάρκωση της σε διάφορες θνητές μορφές φυτών, ζώων και ανθρώπων αποτελεί μια διαδικασία κάθαρσης και εξαγνισμού. Η σωτηρία της ψυχής από τον κύκλο των μετενσαρκώσεων, η άνοδος της σε ανώτερες μορφές ζωής (βασιλέας, ιερέας) και η επιστροφή της στη θεία μακαριότητα μπορούν να επιτευχθούν μέσω ενός τρόπου ζωής που συνίσταται στην αδιάλειπτη «κάθαρση» της ψυχής από τη σωματική μόλυνση. Η επίδραση των πυθαγόρειων πρακτικών είναι εμφανής. Ο Εμπεδοκλής προτείνει αποχή από οποιαδήποτε μορφή βίας και αιματοχυσίας (ανθρώπων και ζώων) και επιτάσσει όχι μόνο τη χορτοφαγία αλλά και την άρνηση θυσίας των ζώων στη θρησκευτική τελετουργία, καθώς στο σώμα οποιουδήποτε ζώου μπορεί να κατοικεί ψυχή που κάποτε ανήκε σε άνθρωπο.

Γνωσιοθεωρία

Ο Εμπεδοκλής, εκτός των άλλων, επεξεργάστηκε μια λεπτομερή θεωρία για την αίσθηση, που άσκησε μεγάλη επίδραση. Σύμφωνα με αυτή, τα αισθητά αντικείμενα παράγουν ένα είδος εκκρίσεων («απορροαί»), οι οποίες μέσω των πόρων του σώματος φτάνουν στα αισθητήρια όργανα, όπου και αναγνωρίζονται από τα όμοιά τους στοιχεία που ενυπάρχουν μέσα μας. Ο Εμπεδοκλής ήταν έτσι ο σημαντικότερος εκπρόσωπος της άποψης ότι γνωρίζουμε «τα όμοια μέσω ομοίων».

ΠΗΓΗ